Democratie in Litouwen: Work in process

Een delegatie van vijf FMS-vrijwilligers, bestaande uit Lobke Zandstra, Lennart Bak, Koen Maes, Naomi Woltring en Kido Koenig, heeft onlangs de lokale verkiezingen in Litouwen geobserveerd. Lees hier hun verslag van deze verkiezingsmissie:

Litouwen. Al meer dan tien jaar lid van de EU, sinds dit jaar ook van de Euro. Dankzij Schengen hoef je niet eens je paspoort te laten zien als je het land binnenkomt en als je dan eenmaal de hoofdstad Vilnius binnenrijdt, zie je een welvarende stad, met veel oude gebouwen en moderne winkelstraten. Wat doet een delegatie van vijf FMS-vrijwilligers daar? Wat is er nog nodig op het gebied van democracy, development of dialogue?

Dit vroeg het vijftal zich ook af, aan het begin van een training van NGO White Gloves over het observeren van de lokale verkiezingen van 1 maart jl. Maar Simas Simanauskas, voorzitter van de NGO, maakte al snel duidelijk dat er toch echt sprake is van zorgwekkende fraude bij verkiezingen in zijn land. In sommige delen van het land vindt men het normaal dat je je stem verkoopt en er werd zelfs op tv gesproken over hoeveel een stem dit jaar kost. De Litouwers die we spraken kenden allemaal van horen zeggen de prijs van een stem, 5 à 8 euro, oftewel een avondje drinken op het platteland. Desondanks was er geen waarnemingsmissie vanuit de OECD.

Simpele technieken om de verkiezingen te flessen zijn het herhaaldelijk vervoeren van kiezers naar het stembureau (wat verboden is in Litouwen) en stemselfies maken (is ook verboden, want daarmee kan je bewijzen dat je de stem die is gekocht ook echt is uitgebracht). Geraffineerdere methoden zijn je “mannetje” in de kiescommissie hebben en de zogenaamde “roulette”. Bij die roulette krijgt iemand een nep-stembrief van een fraudeur, ontvangt bij het stembureau een echte , doet de nep-stembrief in de bus en loopt naar buiten met de echte in de binnenzak. Op die manier krijgt de fraudeur een echte stembrief en kan deze al van tevoren invullen en meegeven aan de volgende omgekochte persoon. Die neemt op zijn beurt weer een verse echte stembrief mee en zo kan dat de hele dag doorgaan. Op de stemdag zelf zijn er dus niet alleen observanten actief in, maar ook rondom het stembureau, om dit soort praktijk te kunnen spotten en rapporteren.

Iets waar wij in Nederland van kunnen leren, is het thuis stemmen. Dat doen ze door met een commissie voorafgaand aan de verkiezingsdag langs te komen bij mensen die middels een officiële procedure – en met observanten – thuis hun stem kunnen uitbrengen. Daar kunnen ouderen (70+) en gehandicapte mensen gebruik van maken. Het is een mooie service waarmee gezegd wordt: “Als u niet naar de democratie toe kunt komen, dan komt de democratie naar u toe.” Ongeveer 5% van de stemmen worden op afstand uitgebracht.

Een nadeel van het thuisstemmen is dat het makkelijk frauderen is. Kiezers moeten hun stem officieel in een andere ruimte uitbrengen, waar de commissie niet op hun vingers kan kijken. Maar veel mensen zijn klein behuisd, waardoor dat lastig is. En soms legt de commissie dat ook niet goed genoeg uit. Het komt dus voor dat de stemmer bij de leden van de kiescommissie aan tafel zit. De kiescommissie moet dan andersom gaan zitten als er gestemd wordt, maar soms zien ze gewoon wat de persoon invult. Exit stemgeheim. Een belangrijke taak voor de observanten is daarom om te monitoren of de procedure goed wordt gevolgd.

De Nederlandse delegatie observanten was aanwezig bij zowel het thuis stemmen als op de verkiezingsdag in en rond Vilnius en de oud-hoofdstad Kaunas. We hebben verschillende van bovenstaande onregelmatigheden gezien, maar weinig ernstige. In totaal hebben de White Gloves 846 meldingen ontvangen waarvan er 214 zijn geadresseerd bij de centrale verkiezingscommissie en 26 bij de politie. De NGO was met name niet te spreken over praktijken waarbij observanten werden buitengesloten, of waar er sprake was van omkoping of intimidatie.

De meldingen zijn momenteel nog in behandeling, maar kunnen gevolgen hebben voor de uitslag. Zo heeft president Grybauskaite aangegeven dat er nader onderzoek zal plaatsvinden en dat de kiescommissie onder de loep zal worden genomen. In het district Trakai moeten de verkiezingen over worden gedaan, omdat er 6 kandidaten stemmen zouden hebben gekocht. Ook zijn er zegels van stembrieven verbroken voor de verkiezingen in dit district. Volgens White Gloves is er wel een lichtpuntje: Er wordt vaker melding gemaakt van overtredingen. Nu is het alleen nog zaak om dit sneller te verwerken en beter aan te pakken.

Behalve dat het een leerzame ervaring was voor de observanten, was het ook nuttig om met onze aanwezigheid te laten zien dat er opgelet wordt, en dat democratie een serieuze en officiële zaak is. We raden eenieder aan om ook als vrijwilliger zich te laten zien bij verkiezingen in een land waar de eerlijkheid ervan niet vanzelfsprekend is en organisaties zoals de White Gloves, die hun nek daarvoor uit durven steken, te steunen.